Ο πατριωτισμός στο σήμερα

Σε καιρούς κρίσης όπως είναι ο καιρός μας, είναι απολύτως λογική, σχεδόν φυσική η τάση των ανθρώπων να στρέφονται προς τις παλιές, συλλογικές αξίες. Σε μεγάλο δε βαθμό, είναι και επιθυμητό, καθώς το άτομο βρίσκει παρηγοριά στην κοινή νοσταλγία ή/και την κοινή υπερηφάνεια, σταθερές αφηγήσεις όταν όλα μοιάζουν ρευστά και σαθρά, προβληματισμούς που δεν τον πνίγουν στη μοναξιά τους αλλά γίνονται εύκολα κατανοητοί και αποδεκτοί, συνεκτικά στοιχεία που δρουν ως αντίδοτο σε μηδενιστικές, κυνικές συνειδητοποιήσεις (όπως το ''δεν έχω να χάσω παρά τις αλυσίδες μου'').
Μέχρι εκεί.

Το παράλογο ξεκινά στο σημείο που ο πατριωτισμός μετατρέπεται σε ιδεοληπτική εμμονή που μονοπωλεί το ενδιαφέρον του ατόμου ή διαστρέφεται σε εθνικισμό. Σε αμφότερες τις περιπτώσεις, περισσότερα δεινά προξενεί στην πατρίδα παρά οφέλη.
Οι δύο αυτές αρνητικές προϋποθέσεις αποτελούν, κατ'εμέ, και τη βάση στην οποίαν οφείλουμε ως άτομα ενεργά πολιτικά να επανακαθορίσουμε τον πατριωτισμό: με κριτήριο το τι πραγματικά ωφελεί τη χώρα μας και με πρόταγμα τον εντοπισμό των αξιών και των στοιχείων εκείνων της παράδοσης που είναι επίκαιρες και χρήσιμες στην ελληνική κοινωνία του σήμερα, αλλά και της ίδιας της παράδοσης ως αυταξίας (πχ γλώσσα).

Σε μια πρόχειρη απόπειρα εντοπισμού λοιπόν, μπορούν να καταγραφούν ορισμένα από τα στοιχεία εκείνα που σήμερα μπορούν να θεωρηθούν πατριωτικά ως χρήσιμα για τον εν Ελλάδι ελληνισμό, καθώς και ορισμένες σκέψεις προαγωγής τους:

1) Η ελληνική γλώσσα: το κυριότερο ίσως στοιχείο πολιτισμικής διαφοροποίησης και σίγουρα το ισχυρότερο επιχείρημα στη συγκρότηση μιας συνεχούς ''εθνικής αφήγησης''

Σήμερα, Ελληνικά μιλούν περίπου 14 εκατομμύρια άνθρωποι ανά τον κόσμο. Το 2100 όμως , υπολογίζεται ότι οι απόγονοι των Ελλήνων πολιτών θα ανέρχονται σε περίπου 3,5 εκατομμύρια. Μια πολύ μικρή αγορά λόγου (βιβλίων, παραστάσεων κλπ.) η οποία μπορεί να διευρυνθεί μέσω της ενσωμάτωσης των μεταναστών ως Ελλήνων πολιτών, με τα παιδιά των παιδιών τους να έχουν ως πρώτη γλώσσα την ελληνική.
Βραχυπρόθεσμα, η άρνηση της ιθαγένειας μπορεί να μοιάζει περισσότερο ''πατριωτική''. Βασίζεται στην πολύ διαδεδομένη (γερμανικής προέλευσης) πεποίθηση της εθνικής καθαρότητας, η οποία εκτός από ιστορικά αναληθής είναι και επικίνδυνη.

2) Η αγάπη προς τη χώρα και τα τοπία της

Συνεπώς, η οικολογική συνείδηση και ο σεβασμός στις ομορφιές του τόπου. Ριπαίνοντας, χτίζοντας αυθαίρετα ή κυνηγώντας (αγαπημένη συνήθεια πολλών ''πατριωτών'') ουσιαστικά βλάπτει κανείς το διαρκέστερο συστατικό της χώρας και αντικειμενικότερο από κάθε άλλο στοιχείο διαφοροποίησής της που είναι το φυσικό περιβάλλον.

3) Η αμφισβήτηση των κυρίαρχων δογμάτων και μύθων

Αν θεωρηθεί ότι ως έθνος έλκουμε την καταγωγή μας από τους αρχαίους Έλληνες, η παράδοση μάς επιτάσσει να αμφισβητούμε την κατεστημένη νοοτρπία και αντίληψη πάνω στο καθετί. Έτσι γεννήθηκαν η Φιλοσοφία αλλά και η Επιστήμη.
Συν τοις άλλοις, η καταδίκη του Σωκράτη αναδεικνύει το γεγονός πως, στο μέτρο του δυνατού, οφείλουμε να διαχωρίζουμε τους πολιτικούς θεσμούς (εν προκειμένω τη Δικαιοσύνη) από τη θρησκεία: και μόνον ο πρόωρος θάνατος του αναμορφωτή εκείνου της γνώσης αποτελεί επαρκή απώλεια πνευματικού κεφαλαίου εν ονόματι της κατεστημένης δεισιδαιμονίας. Συν τοις άλλοις, διαδάσκει την αναγκαιότητα ελευθερίας του λόγου.

4) Η επαφή με το διαφορετικό και η γόνιμη πρόσληψή του

Από την εποχή που ο Ηρόδοτος ταξίδευε στην Ανατολή και την Αίγυπτο ''κατά θεωρίαν'' και η ανατολίζουσα φάση της αρχαϊκής τέχνης γινόταν αφετηρία μιας πορείας προς τον εξανθρωπισμό που οδήγησε στην κλασική τέχνη, ως το νεοελληνικό διαφωτισμό που οδήγησε στη συγκρότηση του εθνικού μας κράτους αλλά και ενδιάμεσα, στις πολυπολιτισμικές Αυτοκρατορίες που υπήρξαν (ρωμαϊκή, βυζαντινή, οθωμανική) η επαφή με άλλους πολιτισμούς, με την τέχνη και τα έθιμα τους υπήρξε συνεχής και ιδιαίτερα γόνιμη.
Συστατικό λοιπόν της ελληνικής παράδοσης είναι το να παραμένει ανοιχτή και να μην περιορίζεται σε ό,τι της κληροδοτήθηκε από τις προηγούμενες γενιές. Η προαναφερθείσα ενσωμάτωση των μεταναστών, συνεπώς, είναι επωφελής ακριβώς και λόγω της πολυπολιτισμικότητας και της μακροπρόθεσμης δυνατότητας ένταξης πλήθους στοιχείων πολιτισμού στην ελληνική παράδοση. Στον πολυπολικό κόσμο που διαμορφώνεται, κανένας λόγος δεν υπάρχει οι επιρροές στο χώρο του πολιτισμού να προέρχονται μόνο από το λεγόμενο δυτικό κόσμο. Αντίθετα επιρροές που τείνουν να αγνοούνται από τους κυρίαρχους σήμερα διαύλους διάδοσης πολιτισμού αύριο είναι πιθανόν να αποτελούν στοιχεία ενός ιδιόμορφου μείγματος θαυμαστού.

5) Ο σεβασμός προς τη νομιμότητα και τους θεσμούς

Παρά τη φράση του Ροϊδη πως μόνος αναγκαίος νόμος είναι στη χώρα μας εκείνος ο οποίος θα επιβάλλει την εφαρμογή των άλλων (που είναι ακόμη επίκαιρη δυστυχώς), παρά δηλαδή το γεγονός πως η προνεωτερική αντιμετώπιση των θεσμών και ειδικά του νόμου αποτελεί υπαρκτό φαινόμενο ήδη από τη σύσταση του νεοελληνικού κράτους, είναι αναμφίβολα αρνητικό στοιχείο της παράδοσής μας (ναι, υπάρχουν και αρνητικά στοιχεία/ναι, δεν υπάρχουν τέλεια έθνη). Η λογική που θέτει το πρόσωπο υπεράνω του θεσμού και τη σκοπιμότητα υπεράνω της νομιμότητας, είναι προφανώς καταστροφική για μια κοινωνία.

5α) Η πληρωμή φόρων βάσει του πραγματικού φορολογητέου εισοδήματος καθενός, χωρίς υπεκφυγές

Στην παρούσα συγκυρία, οι εξηγήσεις περιττεύουν.

6) Η δια βίου εκπαίδευση

Υστερώντας σε πλουτοπαραγωγικές πηγές και με πρακτικά ανύπαρκτο δευτερογενή τομέα, η ελληνική οικονομία μπορεί να είναι ανταγωνιστική μόνον εφ'όσον το ανθρώπινο δυναμικό της είναι -και παραμένει- καταρτισμένο.
Πέραν του πρακτικού σκέλους, φυσικά, αυτονόητη είναι η αξία της εκπαίδευσης αυτοτελώς, με σκοπό την όσο το δυνατόν βαθύτερη προσέγγιση της γνώσης.

7) Η αισθητική καλλιέργεια

Οι περισσότεροι φυσικά δεν είμαστε δημιουργοί, αλλά μέρος του κοινού. Εξ ου και οφείλουμε να επιδιώκουμε την όσο το δυνατόν μεγαλύτερη καλλιέργειά μας. Δεν το συνειδητοποιούμε, αλλά εμείς θέτουμε τον πήχη των δημιουργών αναλόγως του αισθητικού μας κριτηρίου. Η καλλιτεχνική μετριότητα μιας κοινωνίας αποτελεί σημάδι παρακμής. Αντίστοιχα, η παράλληλη τής κοινωνικής διαστρωμάτωση του κοινού (με ελίτ που διαμορφώνουν κι επιβάλλουν τάσεις ή με ελίτ αποξενωμένες) αποτελεί σημάδι συνοχής ή αποξένωσης.
Το κριτήριο καθενός, πάντως, οφείλει να είναι προσωπικό. Δεν υπάρχει χειρότερη υποταγή από τη μίμηση -απλώς είναι καλό να φροντίζουμε να είμαστε ανοιχτοί στο διαφορετικό, επιλέγοντας κάθε φορά εκείνο που μάς αρέσει από το εκάστοτε ''νέο''.

8) Η επιδίωξη της ελευθερίας

Που συνεπάγεται το να μην κάνουμε κάτι επειδή ο οποιοσδήποτε (πχ ο γράφων) το ορίζει ως πατριωτικό, ηθικό ή συμφέρον αλλά επειδή το πιστεύουμε, αν το πιστεύουμε. Ιδιαίτερα σε περιπτώσεις προφανούς ιδιοτέλειας (λχ ψηφοθηρικών σκοπιμοτήτων ή αύξησης της απήχησης ενός μέσου), να μην υποκύπτουμε στους παχείς ισχυρισμούς περί έθνους και τις κινδυνολογίες που συνήθως τους συνοδεύουν. Ο πατριωτισμός είναι πολύ σπουδαία υπόθεση για να ευτελίζεται ως μέσον χειραγώγησης ή να τίθεται στην υπηρεσία αδίστακτων εμπόρων όπλων.
Πάνω απ'όλα, ο πατριωτισμός είναι καθαρά προσωπική υπόθεση. Δεν μπορούμε να αστυνομεύσουμε τον πατριωτισμό κανενός, καθ'ότι ισχύει πάντοτε το αξίωμα πως εθνικό είναι το αληθές -για τον καθέναν μας. Προτού εγκαλέσουμε τον οιονδήποτε για έλλειψη πατριωτισμού, ας κάνουμε την απλή παραδοχή ότι ο πατριωτισμός, όπως και κάθε ιδανικό, είναι διαφορετικός για τον καθένα.